صنایع دستی ایران ( ریزه کاری و نازک کاری چوب )

استاد علی بهزادیان، در سال 1311 خورشیدی، در شهر سنندج متولّد شد. از سنّ شش سالگی به مدّت دوازده سال، به شاگردی دایی اش مرحوم استاد مجید نعمتیان پرداخت که ایشان یکی از مبتکران هنر نازک کاری چوب در سنندج بوده است. استاد بهزادیان، حدود 67 سال است که به این هنر مشغول است. مجموعه ای از آثار این هنرمند، در موزه «خانه کُرد سنندج» در قالب 130 قطعه، در معرض دید عموم قرار دارد.

استاد، 65 نمایشگاه در داخل و خارج از کشور برپا کرده است و در سال 1370، با شرکت در نمایشگاهی که با حضور هنرمندانی از هجده کشور جهان از جمله: چین، پاکستان، هند، ژاپن، استرالیا و... ترتیب داده شده بود، توانست مقام اوّل را کسب نماید. استاد با دریافت بیش از پنجاه لوح تقدیر و سپاس نامه در سال گذشته، موفق به اخذ مدرک درجه دکترای هنر شده است. برخی از آثار این استاد در موزه های آستان قدس رضوی، آرامگاه بوعلی سینا، سازمان صنایع دستی ایران و یکی از موزه های کردستان عراق نگهداری می شود. گفتگوی ما را با این هنرمند بخوانید.

چوب، یکی از عناصر طبیعت است. شما چه طور با چوبْ احساس همدلی پیدا می کنید و آن را به اشکال مختلف در می آورید؟

من سال هاست که با چوب، سر و کار دارم و با این نعمت خدادادی، زندگی می کنم. در چوب، آرامش خاصّی می بینم و وقتی آن را به اشکال مختلف تبدیل می کنم، حس می کنم موجود تازه ای متولّد شده که حتماً سرشار از حسّ و حال و هوای تازه است.

چرا به این هنر، نازک کاری می گویند؟

چون بسیار ظریفْ کار می شود و با کنده کاری، معرّق و دیگر هنرهای چوبی، متفاوت است. گاهی اوقات، میلی مترها در کار، تعیین کننده هستند که این، ظرافت هنر را نشان می دهد.

شما در این هنر، از چه نوع چوب هایی استفاده می کنید؟

از انواع چوب ها مثل: چوب ساده گردو؛ چوب گره گره که نقوش خاصّی دارد و در هیچ جای ایران دیده نمی شود، جز در منطقه کردستان؛ چوب گلابی که رنگ روشن دارد؛ چوب کیکم که نقش های ریز دارد و زرد رنگ است و سخت ترین و زیباترین چوب محسوب می شود؛ چوب میخک یا یاس که در بعضی مناطق قدیمی یافت می شود.

شما چوب را خودتان تهیه می کنید یا این که سفارش می دهید؟

ما به هیچ عنوان، دنبال چوب نمی رویم. این چوب ها در منطقه ای از کردستان وجود دارند و چوب شناس، آنها را از بین چند هزار درخت تشخیص می دهد. وقتی چوب را می بُرند و به ما تحویل می دهند، ما باید آنها را به ضخامت های مختلف مثلاً شش یا هفت سانتی متر، در بیست یا پنجاه سانتی متری ببریم و آنها را در سایه بگذاریم. این چوب ها حدود دو سال در سایه می مانند تا خشک شده و آماده کار شوند. اگر چوب، این مراحل را طی نکند، حتماً کار هنری خوبی نخواهیم داشت.

بعضی چوب ها شبیه هم هستند، شما از نظر شکل و ظاهر، چه طور چوب ها را تشخیص می دهید؟ مثلاً ممکن است از طریق بوی چوب، به نوع آن پی ببرید؟

بله، چوب هایی که استفاده می کنیم، گاهی شبیه هم هستند. چوب وقتی ارّه می خورد، مثل برخی سنگ های ساختمانی، شبیه چوب های دیگر می شود و بوی آن کمک می کند که به نوع چوب پی ببریم.

بعضی چوب ها نرم و برخی دیگر سخت تر هستند. کجا از چوب های نرم و کجا از چوب های سخت تر استفاده می کنید؟

چوب کیکم، خیلی سخت است و برای کارکردن، کیفیت خوبی دارد. مثلاً این چوب را بیشتر برای روکش کردن استفاده می کنیم. این چوب، مخصوص ساختن پیپ است؛ چون نباید بسوزد. چوب های نرم تر هم در جاهایی که به انعطاف بیشتری نیاز است، استفاده می شوند.

برای اتّصال قطعات هم از چوب استفاده می کنید؟

بله؛ امّا گاهی میخ هم استفاده می کنم که البته خیلی به ندرت اتّفاق می افتد.

معمولاً برای هر کاری، چه قدر زمان در نظر می گیرید؟

بستگی دارد به نوع کار. کاری هست که ظرف پنج تا شش روز ساخته می شود و کاری هم هست که شاید تا چند ماه وقت ببرد.

برای این هنر (نازک کاری)، از چه ابزاری بهره می گیرید؟

ابزارهای کارم بسیار قدیمی هستند. مثلاً شاید پنجاه یا شصت سال از عمر آنها می گذرد. از وسایل برقی استفاده نمی کنم؛ چون کار دستی باید با ابزار دستی ساخته شود. ابزاری که دست ساخته خودم هستند، مثل: ارّه، مقار، متّه دستی، کمان ارّه و انواع سوهان.

هزینه هایی که صرف کارهایتان می کنید، چه طور تأمین می شود؟

من در کنار کار هنری ام، کارهای سفارشی هم انجام می دهم که از این طریق، هم امرار معاش می کنم و هم هنرم را به دیگران عرضه می کنم.

و یک آرزوی همیشگی؟

با نعمت های خدادادی، بویژه چوب، مهربان باشیم.

 اسدالله بیات امروز در گفت‌و‌گو با خبرنگار فارس در همدان از برگزاری جلسه داوری تعیین اثر هنرمندان صنایع‌دستی خبر داد و اظهار کرد: در این جلسه بر اساس گزارش هیئت داوران که هفت نفر بودند، 21 نفر از هنرمندان قریب 40 اثر را به دبیرخانه ارائه دادند.

وی ادامه داد: با توجه به بررسی‌هایی که به عمل آمد، بر آن شدیم که بخش هنرمندان جوان را از بخش پیشکسوتان جدا کنیم چرا که در این صورت حق جوانان به علت سابقه بالای پیشکسوتان ضایع می‌شود به همین علت داوری در دو بخش جداگانه انجام شد.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان با بیان اینکه در بخش پیشکسوتان چهار هنرمند حائز رتبه‌های اول تا سوم شدند افزود: رتبه به جعبه نازک‌کاری چوب با عنوان "جعبه اسرار" از عباس دلزنده تعلق گرفت.

وی خاطر نشان کرد: این هنرمند تاکنون 10 جعبه با فرمت‌های مختلف ساخته است که این جعبه با مدل جدید است و از بین همه آثارش این جعبه دارای نوآوری دیگری است.

بیات ابراز داشت: رتبه دوم به صورت مشترک به محمد اسلام‌پناه در زمینه نقاشی روی سفال و سرامیک از همدان و رضا ظهروند از ملایر در زمینه مبل و منبت اختصاص یافته و ایرج کلهری در زمینه ساخت و ساز سنتی به عنوان" تار" از نهاوند حائز رتبه سوم شد.

وی با اشاره به بخش هنرمندان جوان اذعان کرد: در این بخش رتبه نخست به رشته تراش سنگ‌های قیمتی با عنوان "گردنی‌آویز و انگشتر" توسط محمد صفایی از همدان اختصاص یافت.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان اضافه کرد: "ساز کوزه‌ای" از هنرمند جوان عبدالله عبدی از شهرستان اسدآباد رتبه دوم را کسب کرد که این ساز نوع جدید شکل کوزه است که با این کوزه که سوراخی در بدنه ایجاد کرده بود، یک صدا و با دهانه آن صدای دیگری تولید می‌شود.

وی یادآور شد: رتبه سوم این بخش به محمد رامین سهرابی با امتیاز از همدان تعلق یافت که این هنرمند قفل‌سازی سنتی فلزی در اندازه‌های مختلف از دو سانتیمتر تا بزرگتر را طراحی کرده بود.

بیات در پایان ابراز داشت: هدف از این برنامه‌ها ایجاد انگیزه در بین هنرمندان است تا بتوانند بر آثار هنری خود افزوده و موجب خلق آثار جدید با نوآوری‌های بالا شوند.

مديرکل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري ‌کردستان از ثبت ملي نازک‌کاري اين استان در آينده‌اي نزديک خبر داد.

«امير الهي» در گفت‌وگو با ميراث آريا(chtn)، ‌با بيان اين مطلب، اضافه کرد: پرونده ثبت اين صنعت تکميل‌ و براي شوراي ملي ثبت ارسال شده است.

وي با اشاره به بررسي اين پرونده‌ در شهريورماه امسال،‌ افزود: از اساتيد برجسته اين هنر مي‌توان «علي‌اکبر بهزاديان»‌ را نام برد که بسياري از آثارش در موزه مردم‌شناسي سنندج نگهداري مي‌شود.

اين مقام مسوول با بيان اين که اين هنر يکي از ظريف‌ترين هنرها در ساخت آثار چوبي است،‌ ادامه داد: قدمت‌ اين هنر در استان به 150 سال مي‌رسد.

به گفته الهي تمام اطلاعات درباره مراحل توليد و مواد اوليه‌ اين محصولات و هنرمندان پيش‌کسوت آن‌‌ به صورت مصور در پرونده ثبت قيد شده است.

از جمله محصولات توليدشده در هنر نازک‌کاري مي‌توان به تخته‌نرد، عصا‌، جعبه جواهرات،‌ ميز شطرنج، رحل قرآن و انواع کيف‌هاي زنانه اشاره کرد.

استان کردستان به علت آب و هوای خوبی که دارد محل رویش درختان ‏گوناگونی مانند گلابی، گردو، کیکم و سنجد است و این امر باعث شده که مردم ‏این دیار به هنر چوب و کار با چوب اهمیت زیادی دهند و در این هنر استادان ‏و هنرمندان بزرگی مانند استاد مجید نعمتیان، استاد عباس پسر استاد نجار ‏باشی، استاد عبدالحمید نعمتیان، استاد بهزادیان و استاد نعمت الله محمودی را ‏به خود دیده است.

هنر نازک کاری هنری ریزه کاری و نقش و نگار است که این ‏هنر از گذشته دور تا به حال نقش ویژه ای در میان افراد داشته و انتظار می‌رود ‏که در آینده دور پررونق تر شود روز به روز بر زیبای آن افزوده شود.
اکنون در ‏سراسر دنیا هنر نازک کاری کردستان شناخته شده است و سنندج را به عنوان ‏خالق این هنر زیبا می‌شناسند. هنر چوب ریشه در زندگی مردمان این دیار دارد ‏بر اصولی استوار است که همزمان با آداب و سنن و محیط زیست استان تولد ‏و رشد یافته است.
کار با چوب به طور عمده به شش رشته نجاری، نازکاری، ‏نجاری نازک کاری، منبت کاری، معرق کاری و خاتم کاری تقسیم می‌شود که ‏هر کدام زیبای خاص خود را دارد یکی از رشته‌های کهن و زیبای کار با چوب، ‏نجاری نازک کاری یا اروسی سازی است.

صنعت نجاری هنگامی‌ که با هنر ‏طراحی و ظرایف نازک کاری تلفیق شود حاصل آن پدیده ای زیبا و جذاب است ‏که اروسی یکی از از این پدید‌ه‌ها است.
اروسی به درهای اطلاق می‌شود که به ‏حالت کشویی و از پایین به بالا باز می‌شود. هنر اروسی سازی پیوندی بین ‏نازک کاری چوب، شیشه بری و نجاری و طراحی است.
در این هنر، هیچ میخ و ‏چسبی به کار نمی‌رود و تمام نقش و نگار‌ها ی آن به وسیله اتصالات ظریف ‏چوب (کام و زبانه) به هم وصل می‌شوند. برای این کار ابتدا طرح اولیه با ‏اطلاعاتی از هندسه و مثلثات روی کاغذ تهیه می‌شود و سپس با دقت و ظرافت ‏فراوان چوب‌ها بریده می‌شود و شیشه‌ها با مهارت خاصی کنار هم چیده می‌‏شود و تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می‌شوند.

اروسی‌ها دارای نقش‌های متعددی است که دو نوع آن بیشتر از همه در استان ‏کردستان رایج ومتداول بوده است.

 * نقش اسلیمی ‌‌و متداول
همان طور از اسم آن پیداست نقشی است که در اکثر کشورهای اسلامی ‌رایج ‏است و خارجیان آن را به مردم مسلمان نسبت می‌دهند و نقش اصلی آن را از ‏گیاهان گرفته اند و در نقش‌های قالی و نقاشی‌های مختلف نیز دیده می‌شود.

‏* گره چینی
این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج ‏شده و در کاشی کاری‌ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و ‏مثلثات آمیخته شده است.‏
اکثر نقش‌های اروسی در انواع مختلف 8،12، 16،24، گره ساخته می‌شود که ‏در استان کردستان 16 رایج و 24 نادر است. هریک ازن قش‌های اصلی که شامل ‏نقش اسلیمی ‌و گره چینی است خود دارای نقش‌هایی فرعی است که در این ‏میان، نقش جقه اهمیت ببیشتری از بقیه دارد.‏

 *نقش جقه
جقه در معنای درخت سرو است که مظهر آزادی است و شکل تقریبی آن را به ‏صورت درخت سرو فرض می‌کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین ‏معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می‌آورد این ‏نقش در استان کردستان بسیار دیده می‌شود و اکثر شیشه‌های آن به رنگ ‏قرمز رنگ است در کل شهرستان فقط یک نمونه رنگ آبی وجود دارد.‏

استادان قدیمی ‌‌اروسی ساز
در شهرستان سنندج به اروسی توجه خاصی شده است و به فراوانی در این راه ‏زحمت کشیده اند که بارزترین آنها در هر دوره به ترتیب زمانی که می‌زیستند ‏عبارتند از استاد محمد نجارباشی (قطار چیانی) سازنده اروسی منزل سالار ‏سعید (موزه سنندج) استاد نعمت الله پدر مرحوم استاد مجید نعمتیان سازنده ‏اروسی 3 لگنه ضلع غربی منزل آصف و استاد نجار باشی سازنده اروسی 4 لگنه ‏منزل وکیل. در حال حاضر چون هزینه نصب و تولید اروسی بالارفته است و ‏کاری پرطاقت است کسی به آموختن آن روی نیاروده است و فقط استاد نعمت ‏الله محمودی به آموزش آن همت گمارده است و بسیاری از اروسی‌های گذشته ‏را که در حال نابودی بوده ایشان مرمت و بازسازی کرده است.

 اروسی‌های قدیمی‌
در سنندج اروسی‌های زیادی وجود داشته است که به مرور زمان اکثر آنها از ‏بین رفته است و درحال حاضر می‌توان از اروسی ارزنده ای مانند اروسی7 لگنه ‏‏ موزه سنندج و اروسی‌های عمارت آصف، عمارت خسرو آباد و منزل وکیل، ‏منازل آقایان گله داری و غیاثی یاد کرد که هنوز پا برجا است.
در منازل قدیمی ‌‌‏سنندج با توجه به سلیقه صاحب منزل و معمار ساختمان، اروسی‌های ‏گوناگونی ساخته شده است و یا حداقل کتیبه در وردی را به صورت اسلیمی‌‏ درست می‌کردند.‏